"Minder stress in de klas met ritme en rituelen”

Toetsen inhalen tijdens de speeltijd omwille van efficiëntie? Leswissels zonder overgangsmoment? “Leerlingen dreigen zo buiten hun ‘stressvenster’ te gaan”, zegt kinder- en jeugdpsychiater Eva Kestens. “Hun brein heeft creatieve, niet-functionele rustmomenten nodig om beter tot leren te komen.”

kinder- en jeugdpsychiater Eva Kestens — **Eva Kestens:** “Een beetje stress is nodig om te leren en groeien.”

Eva Kestens: “In de kinder- en jongerenpsychiatrie zien we een duidelijk verband tussen stress en school. De aanmeldingen verminderen tijdens de vakantie en stijgen in september, met een piek rond Pasen. Leerlingen scoorden slecht op hun examen, de school vermoedt een leerstoornis en ouders hopen dat we snel een diagnose kunnen stellen. Zodat, met medicatie of redelijke aanpassingen, de eindexamens beter gaan. Maar door de volle wachtlijsten duurt het helaas lang voor een kind geholpen is.”

“Schoolstress is van alle tijden. Ik zie vooral een maatschappelijke tendens: de opkomst van sociale media, de drang om continu functioneel bezig te zijn, het bombardement aan prikkels. Daarom vind ik het een goede evolutie dat gsm’s meer en meer uit de klas verdwijnen.”

“Ons brein heeft rustmomenten nodig om optimaal te leren en functioneren. Zeker een kinder- of tienerbrein, dat voortdurend nieuwe zenuwnetwerken aanlegt. Dat maakt dat kinderen vlot leren, maar het heeft een keerzijde. Ook stress pikken ze snel op. Daarom is het belangrijk dat ze die al vroeg leren reguleren.”

Wat is de invloed van stress op het lerende brein?

Eva Kestens: “Een beetje stress is nodig om te leren en groeien. Zolang de uitdaging zich bevindt in de zone van naaste ontwikkeling, net boven wat een leerling al kan, is er geen probleem. Dat is gezonde stress, die je leerling uitdaagt om zich verder te ontwikkelen. Ligt de uitdaging te hoog? Dan ontstaat er ongezonde stress, die het leren juist belemmert. Er zijn bovendien nog andere stressoren die een leerling meeneemt naar de klas. Denk aan spanningen thuis, buiten de groep vallen, je niet goed kunnen uitdrukken in het Nederlands …”

“In de hulpverlening maken we stress bespreekbaar met de window of tolerance. Binnen dat mentale raam functioneer je optimaal. Je kan opletten in de klas, verwerken wat de leraar vertelt, een vraag stellen als je iets niet begrijpt. Maar bij te veel opwinding doorbreek je een soort bovengrens en kan je niet meer focussen.”

Wil je leerlingen rustig krijgen, dan moet je eerst je eigen stress onder controle houden
Eva Kestens
Kinderen jeugdpsychiater

“Hoe gespannen je bent, schommelt door de dag. Een ruzie thuis voor je naar school vertrekt, doet je stressniveau stijgen. Fiets je daarna door de natuur, dan zakt de stress weer. Maar mis je de bus en dreig je te laat te komen? Dan stapelt stress op stress en is de kans groot dat je uit je mentale raam gaat. Op dat moment staat je prefrontale cortex, je denkende brein, buitenspel. Je limbisch systeem, ook wel je emotionele brein genoemd, neemt het over. Je ademhaling versnelt, je hartslag verhoogt, je spieren spannen op. Logisch nadenken lukt niet meer.”

“In de klas is dat het moment waarop een leerling figuurlijk of letterlijk dingen naar je hoofd slingert. Praten heeft dan geen zin, je wacht beter tot de stress is gezakt. Besef dat een leerling reageert vanuit instinct: vechten, vluchten of bevriezen. Neem het niet te persoonlijk en gooi niet met straffen, want dat is olie op het vuur. Als een leerling wil weglopen en jij gaat tussen hem en de deur staan, is de kans groot dat hij agressief reageert.”

“Stress heeft impact op ons brein en onze slaap. Ontprikkelen is dan ook heilzaam. Met leerlingen die vaak buiten hun raam gaan, maak je daarom op een rustig moment een plan. Waaraan voelen ze de spanning stijgen? En wat kan die dan helpen zakken? Maak een time-outplek waar ze naartoe kunnen en spreek af wie af en toe checkt of de leerling gekalmeerd is, de zorgleraar bijvoorbeeld.”

Waaraan merk je dat een leerling buiten zijn ‘stressvenster’ dreigt te gaan?

Eva Kestens: “Veel zaken kunnen een stressreactie uitlokken. Maakt een leerling thuis veel ruzie mee? Dan kan een leraar die de stem verheft, een trigger zijn. Voor een kind met een leerprobleem kan het een uitdagende taak zijn. Een leerling met autisme kan gevoelig zijn voor visuele of auditieve prikkels. Leerlingen reageren ook heel verschillend op zo’n trigger. Niet iedereen begint met stoelen te smijten.”

“Er zijn kinderen die bevriezen. Ze worden niet snel opgemerkt, maar terwijl ze muisstil in hun bank zitten zijn ook zij niet tot nadenken in staat. Dat zijn de leerlingen die regelmatig lijken te dagdromen. Die ‘ja’ knikken als je hen een opdracht geeft, maar toch niet doen wat je vroeg. Hun denkende brein stond uit, dus hebben ze de informatie niet opgeslagen. Als je opdrachten geeft en merkt dat een leerling afwezig is, vraag dan rustig of ze je boodschap kunnen herhalen.”

Creatieve en niet-functionele taken op school zijn nodig om de moeilijke dingen aan te kunnen
Eva kestens
Kinderen jeugdpsychiater

“Klaagt een leerling regelmatig over buikpijn? Ook dat kan aan stress gerelateerd zijn. Misschien wil hij naar huis om te zorgen voor een zieke ouder. Misschien wordt hij gepest of heeft hij faalangst voor een toets. Maar het is evengoed mogelijk dat het wél om een maag- of darmprobleem gaat. Ik merk vaak dat fysieke klachten van kinderen minder ernstig worden genomen. ‘Het zal wel schoolstress zijn, gewoon even volhouden’ roepen we al snel. Maar dat lijf wil sowieso iets vertellen. En of dat nu lichamelijk of psychisch is, je moet ermee aan de slag.”

“Omgaan met stress in de klas is dus echt maatwerk. Idealiter weet elke (zorg)leraar waardoor kinderen uit hun raam gaan en wat dan helpt. Uiteraard vraagt dat een investering. Maar met de basisprincipes van de window of tolerance kom je al een heel eind. Leg ze klassikaal uit, met voorbeelden van situaties waarbij je zelf uit je ‘raam’ gaat. Laat leerlingen daarna in kleine groepen nadenken over wat hen triggert en weer rustig maakt. Of doe de denkoefening als klas: wat kan onze groep helpen?”

Is de window of tolerance altijd en voor iedereen even groot?

Eva Kestens: “Hoe stressbestendig iemand is, is deels nature en deels nurture. Sommige kinderen hebben extra aanleg voor stress vanwege vroeggeboorte, autisme, ADHD, hoogsensitiviteit … Maar ook de eerste 1000 dagen zijn heel bepalend. Als ouders adequaat reageren op signalen van hun kind, door de fles te geven of de pamper te verversen, leert het erop vertrouwen dat zijn behoeften vervuld worden. Het bouwt een weerbaar stresssysteem: een peuter met honger kan al 2 minuten wachten op de ping van de microgolf.”

“Maar groeit een kind op in een gezin waar veel stress is, bijvoorbeeld door geldzorgen, ziekte of relationele conflicten? Of kunnen de ouders zijn signalen niet goed lezen? Dan ontwikkelt het een systeem dat gevoelig is voor stress. Al vormt dat stresssysteem zich ook nog in de jaren daarna. Dus zelfs als een kind een moeilijke start had, kan de school een groot verschil maken.”

Hoe kan de school kinderen helpen hun stress te reguleren?

Eva Kestens: “Wat betreft stressregulatie kunnen we een voorbeeld nemen aan het kleuteronderwijs. Voor het eerst naar school gaan, is enorm stressvol. Plots zijn kleuters op een onbekende plek en ze weten niet wanneer ze hun ouders weer zien. Om houvast te bieden, bestaat hun schooldag uit een aaneensluiting van rituelen. Vaak gaan die gepaard met een liedje of een dansje, zoals het opruimlied. Dat is niet zonder reden: ritme en rituelen brengen het brein tot rust.”

“Niet voor niets hebben de meeste mensen een vast ochtendprogramma: wassen, aankleden, ontbijten … Het leven zou supervermoeiend zijn, als we daar elke dag opnieuw over moesten nadenken! Doordat ons brein ons richting rituelen stuurt, komt er ruimte vrij voor nieuwe impulsen. Ruimte om te leren. Ook ritme werkt kalmerend. De eerste hersencellen werden aangelegd in de baarmoeder, onder de hartslag van onze moeder: een beat van 60 tot 80 slagen per minuut. Muziek in hetzelfde tempo associëren we onbewust met die veilige cocon.”

“Als er ruimte in het curriculum nodig is, sneuvelen de creatieve vakken als eerste. En toetsen inhalen gebeurt vaak tijdens de speeltijd. Maar met die zogenaamde efficiëntie bereik je het tegenovergestelde van wat je beoogt. Ons brein heeft variatie nodig. Ruimte om te mijmeren en creatief te zijn. Geen wonder dat mensen hun beste ideeën krijgen tijdens de vakantie.”

“Een uur geconcentreerd werken is ook voor volwassenen veel gevraagd. Denk maar aan een studiedag: na een hele dag les volgen, ben je ‘s avonds stikkapot. Van kinderen verwachten we dit dag in, dag uit. Ik zeg helemaal niet dat we op school alles gemakkelijk moeten maken, maar kinderen hebben rustmomenten nodig om de moeilijke dingen aan te kunnen.”

Veroorzaken die extra activiteiten geen stress bij de leraar?

Eva Kestens: “Een tussendoortje van 5 minuten maakt al een verschil. Neem het secundair onderwijs, waar leerlingen van lokaal wisselen. Op zich niet slecht, want ze bewegen. Maar gevoelige leerlingen bezorgt die overgang een hoop stress. De laatste 5 minuten letten ze al niet meer op, omdat ze bezig zijn met: ‘Heb ik alles ingepakt? In welk lokaal zit ik straks?’ Voordat die stress gezakt is, vliegen ook de openingsminuten van de volgende les voorbij. Dus waarom die les niet starten met muziek? Zet een popnummer op en spreek af: ‘Als de melodie stopt, zit iedereen klaar’. Je leerlingen zijn relaxter en jij ook, want je moet ze minder terechtwijzen. Als leraar Engels of Frans kan je er zelfs een taalstimulerende activiteit van maken!”

“Het hoeft niet per se muziek te zijn. Elke creatieve of niet-functionele taak werkt stressverlagend. Tijdens de eerste lockdown hebben veel volwassenen zulke activiteiten (her)ontdekt: puzzelen, tekenen of zelfs brood bakken. Sommigen haalden hun wandelschoenen boven. Anderen leerden yoga of meditatie kennen, activiteiten waarvan onderzoek aantoont dat ze stress reduceren en idealiter tot het basispakket van het onderwijs horen.”

Bang dat een speelplaats met veel hoekjes pestkansen creëert? Op saaie speelplaatsen pesten leerlingen elkaar net uit verveling
Eva Kestens
Kinderen jeugdpsychiater

“Inderdaad, je moet even een drempel over. Kies daarom iets waarbij jij je comfortabel voelt. Als je ‘Just Dance’ opzet en zelf met een zuur gezicht langs de kant staat, hebben je leerlingen er ook geen zin in. Maar straal jij plezier uit, dan werkt dat besmettelijk. Natuurlijk zorgt zo’n dansmoment in het begin voor chaos. Maar als je het op vaste momenten inbouwt, weten je leerlingen na een tijdje: nu werken, straks 3 minuten dansen en dan weer werken.”

“Het lijken ‘maar’ tussendoortjes. Maar om ons stressniveau op peil te houden en ervoor te zorgen dat leerlingen én leraar optimaal functioneren, zijn ze cruciaal. Want niet alleen plezier, ook stress is besmettelijk. Als jij na een hectische ochtend gejaagd de klas binnenstapt, raken ook je leerlingen sneller ontregeld. En is je klas heel druk, dan neem jij als leraar die stress over.”

“Wil je leerlingen rustig krijgen, dan moet je eerst je eigen stress onder controle krijgen. Gemakkelijker gezegd dan gedaan, want leraren hebben veel to do’s en vaak meerdere zorgleerlingen. Daarom is dit ook een boodschap aan directies en beleidsmakers: zorg dat leraren met een kalm brein voor de klas kunnen staan. Investeer in zorgleraren of een schoolpsycholoog om stressgevoelige leerlingen te ondersteunen. En zoek als team uit wat de voornaamste stressoren zijn. Misschien ontdekken jullie zo een collectieve bron van stress die jullie samen kunnen aanpakken, zoals het aantal toetsen.”

Welke zaken kan je in de schoolomgeving aanpakken om stress te verlagen?

Eva Kestens: “Onze zintuigen zijn nauw verbonden met ons stresssysteem: we ruiken, voelen en proeven gevaar. Maar ook dat werkt in beide richtingen. Geuren kunnen bijvoorbeeld kalmeren, denk maar aan een pot verse koffie in de lerarenkamer. Zo heeft iedere leerling wel iets wat hem rustig maakt. De één kauwt graag op potloden, de ander wordt rustig van een elastiek tussen zijn stoelpoten en een derde werkt graag met een koptelefoon. In ons behandelcentrum hebben we daarom een prikkelkoffer: een doos met prullaria waaruit kinderen en jongeren iets mogen uitzoeken dat hen houvast biedt tijdens een gesprek. Zoiets kan je ook perfect aanbieden in scholen. Of richt een leeg lokaal in als snoezelruimte.”

“Wil je als school echt werk maken van een stressverlagende omgeving, begin dan met je speelplaats. Een kale betonnen vlakte is een bron van conflict. Gelukkig zie je steeds meer scholen die het anders aanpakken, ook in grote steden. Ontharden, wat planten neerzetten en idealiter zelfs wat dieren of een groentetuin. Leraren zijn soms bang dat ze het overzicht verliezen als er te veel verstopplekjes zijn. ‘Achter die hoekjes wordt er misschien gepest’, redeneren ze. Maar op een saaie speelplaats pesten leerlingen elkaar net uit verveling! De toenemende juridisering speelt natuurlijk ook mee. Ouders stellen leraren gemakkelijker verantwoordelijk als er iets met hun kind gebeurt.”

Ouders met hoge eisen zijn ook een bron van stress?

Eva Kestens: “Als ouders over onderwijs andere opvattingen hebben, is dat niet makkelijk. Misschien besluit de school om op woensdag geen huiswerk te geven. Sommige ouders juichen dat toe, anderen vinden dat hun kind dan te weinig leert. Net door dat rustmoment kan het brein daarna vlotter leren. Als de druk zo hoog wordt dat er enkel nog ruimte is voor functionele activiteiten, vrees ik dat het leereffect eerder afneemt.”

Kyra Fastenau en Femke Van de Pontseele