Planlast op school: “Foert zeggen lost weinig op"

Planlast staat al jaren hoog op de onderwijsagenda. Onderzoeker Jolien Muylaert trekt 3 opvallende conclusies. Motivatiepsycholoog Maarten Vansteenkiste legt uit waarom planlast de motivatie van leraren onderuit haalt. En waarom je planlast het best als team aanpakt.

Maarten Vansteenkiste en Jolien Muylaert — **Jolien Muylaert, onderzoeker UGent:** “Of er nu een objectieve stijging is of niet: leraren voelen de druk, en dat telt.”

Jolien Muylaert, onderzoeker UGent: “Mijn onderzoek kijkt naar planlast in het secundair onderwijs. Vóór we een bevraging uitwerkten, interviewden we leraren met uiteenlopende profielen. Daarna legden we een vragenlijst voor aan meer dan 1000 leraren en ongeveer 100 directeurs van dezelfde scholen. Op die manier konden we ook de rol van directeurs in de planlast bij hun team bekijken. Opgelet: ons onderzoek gaat na hoe leraren planlast ervaren. Die planlast objectief meten doen we niet.”

“Belangrijke beginvraag: wat is planlast? Wij definieerden het als inspanningen die gevraagd worden van leraren, opgelegd door de overheid of door de eigen school, en die te maken hebben met planning, verantwoording en administratie. Denk aan het leerlingvolgsysteem, het online leerplatform, leerplandoelstellingen … Maar het blijft een begrip dat leraren erg verschillend invullen. Voor de een betekent het eindtermen plakken op elke lesvoorbereiding, iemand anders stelt vragen bij het nut van examens en klasseert ook die taken onder planlast.”

Conclusie 1:
leraren ervaren 33% van hun werk als planlast

Jolien Muylaert: “Een derde van je tijd besteden aan taken die naar jouw gevoel niet tot de kern van je opdracht – lesgeven – behoren: dat is erg veel, zeker als je weet dat er een directe link is tussen planlast en uitval. De resultaten die we vandaag hebben, zijn gebaseerd op de indruk van leraren. Een subjectieve meting dus. Leraren geven aan dat de planlast de laatste jaren steeg. Een conclusie die ook al in 2013 uit onderzoek bleek. Of er nu een objectieve stijging is of niet: leraren voelen de druk, en dat telt. In de toekomst willen we graag een dagboekstudie doen, waarbij we meten hoeveel tijd effectief naar planlast gaat.”

“Zelf zien leraren verschillende oorzaken. Bovenaan: digitalisering en juridisering. Leraren geven aan dat ze veel tijd besteden aan de verantwoording van hun beslissingen, om zich in te dekken tegen ouders die de beslissing van een klassenraad aanvechten. Al blijkt dat het aantal rechtszaken in realiteit niet noemenswaardig steeg. Ook digitalisering wordt met de vinger gewezen: net omdat we dankzij nieuwe technologie en online leerplatformen efficiënter kunnen registreren en communiceren, doen we het vaker. Wat er ironisch genoeg toe leidt dat we er toch weer meer tijd aan besteden.”

Maarten Vansteenkiste: “Dit onderzoek raakt aan de kern van je motivatie als leraar: het ABC van autonomie, verbondenheid en competentie. Dat de meting subjectief is, maakt ze net waardevol. 33% is een hoog cijfer, en een duidelijk signaal dat aangeeft welke druk leraren ervaren. Druk omdat ze zich niet terugvinden in een deel van hun takenpakket en hun administratieve taken niet zinvol vinden. Dat tast hun autonomiebehoefte aan. En die is cruciaal voor leraren om duurzaam gemotiveerd te blijven.”

“Als buitenstaanders niet begrijpen welke planlast jij als leraar torst, staat je verbondenheid met je job onder druk. Vraag je je af wat je nog te zoeken hebt op school. En als je voortdurend het gevoel hebt dat je je moet verantwoorden om geen rechtszaak tegen te krijgen of niet op kritiek van ouders te botsen, begin je te twijfelen aan je competentie.”

“Wat leraren als planlast beschouwen, verschilt sterk. Voor sommigen dekt het een erg brede lading: al wat ‘moet’-ivatie is, stoppen ze onder die noemer. En dus vertelt de hoeveelheid planlast ook in welke mate je onder druk staat en hoe je naar je job kijkt. Hoe lager je motivatie, hoe meer planlast je ervaart. En hoe meer planlast je ervaart, hoe meer dat weegt op je jobplezier. Een gevaarlijke vicieuze cirkel. De link met uitval is logisch.”

Conclusie 2:
leraren voeren planlast vaak tot in de perfectie uit

Jolien Muylaert: “We vroegen leraren ook in welke mate ze de taken die ze als planlast ervaren, ook effectief uitvoeren. Het antwoord: liefst 92%. Dat is een hoge score voor taken waarvoor je niet intrinsiek gemotiveerd bent. Dat de samenleving zich vaak kritisch uitlaat over onderwijs, maakt misschien dat leraren die kritiek willen counteren door hun administratie tot in de puntjes te verzorgen?”

“Hoe dan ook: die taken wegen. In het onderwijs, maar net zo goed in sectoren zoals de zorg. De overheid, de inspectie, de schooldirecteur: wie administratieve eisen stelt, denkt vooraf maar beter goed na over de praktische gevolgen.”

Maarten Vansteenkiste: “Leraren zijn plichtsbewust. Trouwe soldaten die vinden dat ze hun leerlingen en collega’s niet in de steek mogen laten. Wie aan planlast verzaakt, voelt het schuldgevoel knagen. Zelfs wanneer de externe druk – opgelegde verplichtingen van de overheid of van de school – beperkt is, zetten ze zichzelf onder druk. Die cultuur versterk je bij elkaar.”

“Verantwoordelijkheidsgevoel is goed, maar heeft ook een keerzijde. Dat leraren amper 8% van die taken laten liggen, betekent dat ze best veel zaken tegen hun zin doen. Het gevaar bestaat dat je die moetivatie ook op je leerlingen projecteert. ‘Jullie klagen omdat jullie tegen morgen 3 toetsen hebben? Ruilen met mijn stapel verbeterwerk misschien?’ Wie zulke uitspraken doet, luistert niet naar precieze klacht van zijn leerlingen. Vertelt enkel dat ze moeten stoppen met zeuren.”

“Ergens klopt het dat onderwijs niet altijd ‘leuk’ hoeft te zijn. Maar zelfs een lastige of vervelende taak kan je motiveren. Als je snapt waarom je iets vervelends doet, doe je dat met meer overtuiging. Omdat je het zélf wil.‘Ik heb het ook druk met taken die ik niet leuk vind, dat hoort erbij’: zulke uitspraken zeggen vooral veel over ons systeem en hoe we er soms verkeerd mee omgaan. En leerlingen kunnen daar, net als leraren, de dupe van worden.”

“Het gevaar bestaat dat je die moetivatie op je leerlingen projecteert”
Maarten Vansteenkiste

“Moeten leraren vaker ‘foert’ zeggen als ze merken dat het beleid de planlast enkel versterkt? Dat lost weinig op. Wie bot in het verzet gaat, ervaart nog steeds een gebrek aan autonomie. Ondanks die rebelse middelvinger word je gegijzeld door gevoelens van schuld, schroom, spijt. Een verminderd geloof in je eigen professionaliteit zelfs. Die foert duikt vooral op bij mensen die mentaal én fysiek al over hun grens gaan, die het gevoel hebben dat ze bedolven worden onder zinloos werk.”

“Hoe het wel kan: er bewust voor kiezen om iets niet te doen. Waar leg ik mijn prioriteiten? Dan wordt die ‘foert’ een positieve, overdachte keuze. Het is niet verwonderlijk dat minder ervaren leraren het daar lastiger mee hebben. Dat hangt deels samen met hun positie op school: ze voelen zich minder zeker ten opzichte van collega’s, leerlingen, ouders en hun directie.”

“Ook leeftijd kan een invloed hebben. Onderzoek toont dat je er met de jaren beter in slaagt om autonoom gemotiveerde beslissingen te nemen, om zelf te kiezen wat je waardevol vindt.”

“Toch is ook die individuele keuze allerminst zonder gevaar. Als iedereen de prioriteiten op zijn eilandje bepaalt, laaien de ergernissen tussen collega’s op, is de lijn op school zoek en loopt het fout. Daarom is de rol van de directeur zo belangrijk. Enerzijds om uit te leggen waarom die bepaalde zaken vraagt van leraren. Die taken worden er daardoor niet leuker op, maar als je snapt waarom je ze met je hele team tóch uitvoert, roepen ze geen moetivatie en dus ook geen gevoel van planlast op.”

Conclusie 3:
de directeur bepaalt mee hoe zwaar planlast weegt

Jolien Muylaert: “Omdat we leraren en directeurs uit dezelfde scholen bevroegen, konden we ook nagaan welke impact de directeur heeft op de planlast die leraren ervaren. Die blijkt groot. Directeurs ervaren net als leraren behoorlijk wat planlast. Een opvallende link: bij directeurs die veel planlast voelden, worstelde ook het team er meer mee.”

“De directeur in de rol van poortwachter: in het beste geval een buffer tegen planlast, maar soms ook een aanjager. Misschien meten leraren zich af aan het voorbeeld van hun directeur? En installeert de directeur – ook onbewust – een bepaalde cultuur door het voorbeeld dat hij geeft?”

Maarten Vansteenkiste: “Belangrijk dus dat de directeur zich bij wat hij eist van zijn leraren afvraagt: is dit nodig? Net zoals je als leraar moet blijven nadenken over het nut van de inspanningen die je van je leerlingen vraagt. Een beslissing waar je niet goed over nadacht, kan bij een hoop mensen voor extra werk zorgen dat ze niet als zinvol ervaren. Denk maar aan de vraag om telkens bij elke leerling uitgebreide rapportcommentaren te tikken. Op zich een prima idee, maar voor leraren van een eenuursvak onhaalbaar en niet altijd zinvol.”

“Misschien wel de allerbelangrijkste taak van de directeur: een klimaat creëren waarin feedback mogelijk is. Als team praten over wat je wel en niet doet, samen bepalen wat belangrijk is, verhoogt de motivatie enorm. Als je team zijn prioriteiten op een rijtje heeft, zorgt dat voor innerlijke rust en een gevoel van autonomie.”

“Elke school heeft andere noden. Hoe je met je leerlingvolgsysteem omgaat, is sterk afhankelijk van je publiek. En je hebt als school ook meer vrijheid dan je soms denkt. Lange examen- en deliberatieperiodes leggen druk op de instructietijd die je hebt. Leraren en directeurs beschouwen dat soms te vaak als een noodzakelijk kwaad, zonder zich af te vragen of het nodig is en hoe het anders kan.”

“Als mensen druk ervaren, hebben ze vaak de neiging om nóg harder te werken. Zonder zich af te vragen of de oorzaak van die werkdruk gerechtvaardigd is. Dan loont het om afstand te nemen en je samen de vraag te stellen of het anders kan. Dat leraren aangeven dat ze een derde van hun tijd in planlast investeren, is alleszins een signaal dat we dat gesprek dringend moeten voeren.”

Wil je weten wat voor jouw school prioritair is in de strijd tegen planlast? Ga aan de slag met de planlastcalculator van de Vlaamse onderwijsinspectie om planlast binnen jouw team in kaart te brengen en samen aan te pakken. En lees de conclusies van de inspectie op basis van de eerste resultaten.