Wij-zij-denken op school: wat doet de directeur?

© Katoo Peeters

Als directeur van het GO! Koninklijk Atheneum in Antwerpen weet ze waar extreme polarisering toe in staat is: enkele jaren geleden vertrokken enkele leerlingen van haar school naar Syrië om er te vechten. “Wij-zij-denken beschadigt”, zegt Karin Heremans. “Het vreet aan de stabiliteit van onze samenleving. En ook in onze scholen steekt polarisatie steeds meer de kop op.” Daarom heeft haar lerarenteam een vorming polarisatiemanagement gekregen. Ze spreken en handelen vanuit hetzelfde kader. En dat helpt.

Ottomaanse letters op de muur

Bij een referendum in Turkije ontstaan er spanningen in de klas. Er worden armbandjes van Erdogan op school uitgedeeld en Ottomaanse letters op de muren geschreven. Een Turkse leerling wil zich aansluiten bij het Turkse leger om te helpen bij de heropstanding van het grote Ottomaanse rijk. Hij noemt Erdogan ‘de vredesengel’. Kritiek op Erdogan is voor hem het bewijs van het grote Westerse complot tegen de islam.

“Ik had die jongen bij mij kunnen roepen en zeggen ‘dit kan niet, hier stop je mee. Basta.’ Maar wij besloten om met de hele klasgroep te werken. En we verlegden de focus van het probleem van radicalisering naar de toekomstdromen en rolmodellen voor jongeren. Wat zijn ónze toekomstdromen, waar willen we naartoe?”

“We organiseerden rondetafels met oud-leerlingen en professionals. En we vertelden zelf waarom we leraar of directeur geworden zijn. ‘Toevallig’ is een politieman van Turkse afkomst naast die jongen gaan zitten. Het gesprek ging over zich inzetten voor een zaak. En dat je je ook hier nuttig kan maken in het belang van onze samenleving. We hebben die jongen ook geïnformeerd over complotdenken en er volgde een gesprek met een islamexpert die duiding kon geven bij de interpretaties van de islam. Alles in nauw overleg met zijn ouders.”

Waterballonnengevecht wordt knokpartij

Soms zorgen conflicten in de wereld voor polarisaties op school, maar ook omgekeerd. Een spel met waterballonnen escaleert op de speelplaats in een heftige vechtpartij tussen jongeren en legt een polarisatie bloot.

“In de ene groep zaten vooral meer welgestelde kinderen van expats, in de andere groep sociaal zwakke migrantenjongeren van de tweede, derde generatie. De escalatie had helemaal niets te maken met levensbeschouwing, maar wanneer ik de ouders bij mij roep, wordt het probleem snel vertaald in: ‘die Marokkanen voeden hun kinderen niet goed op, ze moeten beter op hun kinderen letten’. De Tsjetsjeense mama van wie de zoon de eerste mep had gegeven, weende: ‘Het zijn weer de moslims die het gedaan hebben!’”

“Als directeur moet je dan in het midden gaan staan, geen kant kiezen en toch tot dialoog komen. We praatten met beide groepen ouders apart. Hoe ervaren zij dat conflict en wat verwachten zij van een schoolomgeving?”

“En dan zie je hetzelfde terugkomen in beide groepen: we willen dat onze kinderen zich thuis voelen op school, dat ze aanvaard worden, dat de school een veilige plaats is. Door de ouders van de aanstokers niet als daders aan te spreken, maar als partners in de zoektocht naar een aangenaam schoolklimaat, voelden ze zich niet geviseerd. En ze wilden nu ook aan de ouders van de slachtoffers duidelijk maken dat ook voor hen vechtpartijen niet door de beugel kunnen. Drie weken heeft het ons gekost, maar dat was wel echt een mooi moment.”

Zero tolerance op school

“Op school hanteren we zero tolerance bij agressie. Wie vecht, vliegt eruit. Het waterballonnenincident viel op het einde van het schooljaar, midden in de deliberaties.

Ik was geen voorstander om de jongens van school te sturen, want dan knip je ze eigenlijk weg. Ik wist dat dit voorstel mogelijk ook voor twee kampen in de lerarenkamer kon zorgen. De leraren van de klas in kwestie wilden graag álle leraren betrekken omdat het over schoolvisie ging. We zijn allemaal samen gaan zoeken wat voor de school en de jongens het beste was.”

“In plaats van puur repressief op te treden, hebben we ze een vakantietaak over burgerschap gegeven die ze na de zomer moesten voorstellen aan de hele school. Daarnaast moesten ze als vrijwilliger in een daklozencentrum werken. Wat bleek in september? Dat ze de waarden van België uiteindelijk heel belangrijk vinden: wederzijds respect, vrijheid van meningsuiting en godsdienst, de scheiding van kerk en staat, actief burgerschap. Dan krijg je een wij-verhaal. Dat ze de boodschap aan de hele school gaven was extra sterk.”

Spiegel voor de samenleving

Behalve directeur is Heremans halftijds vrijgesteld als beleidscoördinator preventie-radicalisering en polarisering van het gemeenschapsonderwijs. Zo begeleidde ze ook de kleuterschool in Ronse. Soms verbaast ze zich over de vragen die ze krijgt of de handelingsverlegenheid die er is. “Als een kleuter tegen jou zegt: ‘Jij bent een klootzak’, dan weet je als kleuteronderwijzer perfect hoe je moet reageren. Maar als diezelfde kleuter zegt dat ‘kerstbomen in de huiskamers van varkens staan’, zijn we bang en weten we het niet goed meer.”

“Het is in ‘vredestijd’ dat je op school de basis legt om het wij-zij-denken niet te laten ontsporen. En daar moet je heel jong mee beginnen, van in de kleuterklas.”

“Het echte gesprek dat we moeten voeren, is hoe we onderwijs toegankelijk maken voor iedereen, hoe we kinderen en jongeren het best begeleiden naar zelfstandigheid, hoe we hun talenten maximaal ontwikkelen en hoe ze actieve burgers worden. Wederkerigheid en dialoog en waarden waar iedereen het over eens is, zijn de onmisbare bouwstenen om te leren samenleven op school. Maak daar afspraken over. Het fijne aan een school is dat het een ‘wereldje’ is waar je dat kan doen. En dat die een spiegel kan zijn voor de samenleving.”

In het pusherskamp geduwd?

“We zoeken ook maar”, besluit ze bijna kwetsbaar. “Die keer dat een vader me toebeet en me in het pusherkamp wilde duwen bijvoorbeeld: ‘Je weet toch dat wij in oorlog zijn, jij en wij, of lees jij de kranten niet’? Vroeger zou ik gezegd hebben: ’Zo praten we niet tegen elkaar’. Ik ben rustig gebleven en heb hem rondgeleid op school. Hij zag hoe mensen van alle hoeken uit de wereld bij ons werken. Hij maakte een praatje met de islamleraar en zag de kunstwerken van zijn dochter hangen. Daarna konden we rustig in dialoog gaan over zijn echte vraag.”

Meer tips voor omgaan met radicalisering op school? Beluister de podcast Clash in de klas (of via je podcast-app), een coproductie van het Hannah Arendt Instituut, Knack, het Vlaams Vredesinstituut, het Wij-Zij netwerk en GO!-onderwijs van de Vlaamse Gemeenschap. Je kan ook de Euroguide raadplegen, een online handleiding met concreet uitgewerkte casussen voor het omgaan met spanningen en polarisatie in de klas. Op de website www.athenasyntax.org lees je hoe kunst en cultuur voor een verbindend schoolklimaat kunnen zorgen.