Straffen en belonen: 12 tips en inzichten

Marit Goossens: “’Vroeger waren leerlingen vriendelijk en beleefd, tegenwoordig zijn ze mondiger’, hoor ik vaak. Maar onze jongeren zíjn niet veranderd, ze krijgen vandaag gewoon meer ruimte. We hebben ze zelf assertiever en verbaler gemaakt. Autoritair optreden werkt niet meer. Zelfs heel wat goede leraren met veel ervaring merken dat hun strategie van straffen en belonen geen effect meer heeft. Ze sakkeren op de leerlingen en leggen in eerste plaats de schuld bij hén.”

Marit Goossens: “Beseffen dat je eigen gedrag dat van je leerlingen beïnvloedt, is een deel van het geheim van een goede klik met je klas. Stel jezelf de vraag: welk effect heb ik op iemands gedrag? Als een leerling agressief is, overschrijdt die een duidelijke grens en kan je een straf overwegen. Maar leraren straffen soms ook voor kleine ergernissen: boeken of taken alwéér vergeten, klikken met de balpen, praten met de buur … Hoe je in zo’n situatie reageert bepaalt mee het gedrag van je leerling.”

Marit Goossens: “Je komt krachtig over als je rustig, vriendelijk maar kordaat praat, los van je emoties en ergernissen. Neem niet alles persoonlijk wat leerlingen zeggen of doen. Dan word je emotioneel en verlies je energie. Als je de irritaties laat opstapelen, barst je ineens uit en straf je vanuit die emotie. Rustig en kordaat je irritatie benoemen als je ze voelt opkomen is veel krachtiger.”

Marit Goossens: “Geef nooit een straf tijdens de les, maar bekijk na de les welke straf je wil geven. Je zegt op het moment zelf dat er een straf hoort bij het ongewenst gedrag, en je bepaalt achteraf pas de concrete straf die in verhouding is met het ongewenste gedrag. Bij de ene leerling is dat een stevig gesprek, bij de andere een reflectieve schrijfstraf.”

Marit Goossens: “Stel bij het begin van het schooljaar een lijstje op van je verwachtingen – maximaal 5 à 7. Bijvoorbeeld: ‘Ik wil dat je elke les je boek en een schrift met lijnen in A4-formaat bij hebt.’

Marit Goossens: “Je kan samen met je leerlingen afspraken maken over hoe zij willen dat de les verloopt: hand opsteken bij een vraag, stil zijn terwijl je oefeningen maakt, de ander laten uitspreken … Na elke les kan je kort evalueren wat vlot of moeilijker liep. De volgende les geef je daar dan extra aandacht aan. Door leerlingen te betrekken bij de afspraken verhoog je hun engagement en verantwoordelijkheid.”

Marit Goossens: “Bij de start van het schooljaar maak je je verwachtingen expliciet, maak je concrete afspraken. Zodra je leerlingen goed weten wat de grenzen zijn, kan je wat losser zijn zonder inconsequent te worden. Je kan daar geen vast aantal weken op kleven. Dat hangt af van je klas, je persoonlijkheid en de schoolcultuur. Besteed voldoende aandacht aan kennismaking. Dat is cruciaal om connectie met je leerlingen te maken.”

Marit Goossens: “Gebruik een klassikale straf enkel als allerlaatste redmiddel. Want voor de leerlingen die niets verkeerd hebben gedaan, is dat onrechtvaardig. Er zijn andere manieren om de groep verantwoordelijk te maken. Er begint bijvoorbeeld iemand te fluiten telkens als je je rug draait. In plaats van iedereen te straffen, ga je 5 minuten naar buiten en geeft ze zo de tijd om als groep te kiezen: óf ze stoppen met het ongewenste gedrag, óf ze kiezen voor een klassikale straf.”

Marit Goossens: “Als je straft, laat het dan een waardevolle straf zijn. In plaats van iets 50 keer klakkeloos over te schrijven, kies je beter voor een reflectieve schrijfopdracht. Want een straf heeft pas waarde als ze gepaard gaat met reflectie en begeleiding. Een constructief individueel (herstel)gesprek met een leerling kan wonderen doen. Een film of tekst over het ongewenste gedrag is een meerwaarde. Als je op de juiste manier straft of beloont, krijg je langdurige gedragsverandering.”

Marit Goossens: “Straffen en belonen gaan hand in hand. Maar haal toch eerst die groene en dan pas die rode pen boven. Zo zijn leerlingen gemotiveerder om het gewenste gedrag te vertonen. Benadruk het positieve meer dan het negatieve, maar verstop het negatieve ook niet. Een negatieve boodschap moet je heus niet sandwichen tussen 2 positieve.”

Marit Goossens: “Je kan niet te veel belonen, wel te veel beloningssystemen maken waardoor je een overaanbod creëert. Kies uit alle methodieken eentje die het beste bij jou past. Of vertrouw op je buikgevoel en gezond verstand. Stickers of complimenten als beloning zijn ook maar een middel om je effect te bereiken.”

Marit Goossens: “Een school heeft een duidelijk en concreet beleid nodig met basisafspraken die alle personeelsleden volgen. Als team teken je het best ook samen een trapsgewijs sanctiebeleid uit op basis van gradaties van ongewenst gedrag. Dat geeft duidelijkheid, draagvlak en beperkt de weerstand. Binnen zo’n beleid kan een leraar wel zijn eigen stijl hebben. Maar leraren, leerlingen en ouders moeten weten: als dit gebeurt, volgt er een sanctie.”

“En waarom niet in een sanctioneringsbeleid naast een leerlingenbegeleider ook een ‘lerarenbegeleider’ aanstellen? Leraren hebben vaak het gevoel na een incident met een leerling dat zíj op het matje moet komen, de situatie fout en beter moeten aanpakken. Leraren hebben net zoals leerlingen iemand nodig die naar hun noden luistert, hen erkenning geeft, begeleidt en advies geeft.”