Waarom elke leraar over fake news moet lesgeven

‘Fake news is overal, en jongeren trappen er met open ogen in.’ Klopt dat? En wat kan jij als leraar doen? Annelore Deprez (Arteveldehogeschool) verklaart de opkomst van nepnieuws en vertelt hoe jij je leerlingen kritisch leert kijken. Met als toetje: steengoed lesmateriaal.

Hoe moeilijk hebben jongeren het om fake news te herkennen?

Annelore Deprez: “Jongeren vinden het erg lastig om fake news te ontmaskeren. Voor een oordeel over juist en fout vertrouwen ze op hun ouders. Net zoals ze de mening van thuis meenemen als ze de eerste keer naar de stembus trekken. Maar wat als je ouders het ook even niet weten?”

“Om te leren wat fake news precies is en welke mechanismen meespelen, kijken leerlingen naar hun leraren. Ze vinden het de taak van onderwijs om ze de juiste tools aan te reiken zodat ze valse boodschappen kunnen doorprikken. Een taak waar ouders en leraren niet zomaar tegen opgewassen zijn.”

“De perceptie heerst dat vooral jongeren en 60-plussers zich makkelijk om de tuin laten leiden door nepnieuws, maar de realiteit is dat niemand immuun is. Als ik tijdens een workshop nieuwsberichten laat beoordelen, gaan heel wat deelnemers de mist in. En eerlijk is eerlijk: zelf liet ik me ook al eens in de luren leggen.”

“Helaas is de term ‘fake news’ bevuild. Denk maar aan Donald Trump, die ‘fake news media’ toetert telkens hij uit die hoek kritiek krijgt. We zouden het beter over ‘desinformatie’ hebben omdat die term ook verschijnselen zoals propaganda en haatspraak dekt. Maar mensen haken af als je met dure termen komt aanzetten en dus kiezen we bewust voor de benaming fake news, ook in onderwijs.”

Waar komt fake news vandaan?

Annelore Deprez: “Dat heeft veel te maken met de opkomst van nieuwe media. Vroeger lazen mensen de krant of keken ze naar het journaal. Vandaag komt nieuws vooral via sociale media binnen. Die evolutie is het sterkst bij jongeren. Ze kijken zelden tv, en in steeds minder gezinnen ligt de krant op de salontafel. Naar nieuwssites surfen jongeren amper.”

“Het nieuws komt tot bij hen, ze gaan er niet naar op zoek. En wanneer ze door hun tijdlijn scrollen, klikken ze heel vaak niet verder en lezen ze enkel de kop van het nieuwsartikel. De algoritmes van Facebook, Instagram en TikTok zorgen ervoor dat hun tijdlijn zich enkel vult met berichten die aansluiten bij hun interesses. Het gevolg: iedereen sluit zich op in zijn filterbubbel, je bekijkt de actualiteit met oogkleppen en zondert je af in je grote gelijk. Zo word je kwetsbaar voor desinformatie.”

Fake news weet zich steeds beter te vermommen. Je kan steeds moeilijker het onderscheid maken tussen nep en echt
Annelore Deprez
(onderzoeker Arteveldehogeschool)

“Nepnieuws weet zich steeds beter te vermommen. Toen de eerste misleidende berichten de ronde deden, wist je na 1 blik op die taal en vormgeving al: hier is een amateur aan het werk. Nu kan je steeds moeilijker het onderscheid maken tussen nep en echt.”

“Ook de traditionele media maken het de lezer lastiger. Elke redactie heeft reclame nodig om te overleven, maar de grens tussen nieuws en advertenties wordt steeds dunner. Denk maar aan native advertising: een advertentie voor een reisbestemming bijvoorbeeld, vermomd als een reportage over die plek. Je leest een stuk dat qua stijl en vormgeving helemaal samenvalt met de nieuwsberichten. Een listig omwegje om je over de streep te trekken.”

Wat kunnen scholen en leraren doen in de strijd tegen fake news?

Annelore Deprez: “Je leerlingen opvoeden tot kritische, goed geïnformeerde burgers is een kerntaak van onderwijs. Een vak ‘Burgerschap’ of ‘Mens en samenleving’ is een stap in de goede richting. We merken dat de vraag naar lesmateriaal rond nepnieuws daardoor stijgt. Maar je mag die competentie niet parkeren bij 1 vak: die kritische blik moet in het hele curriculum verweven zitten.”

“Tonen hoe misleidend grafieken kunnen zijn en hoe je met cijfers álles kan bewijzen? Razend interessant voor de les wiskunde. De propagandamachine van totalitaire regimes zoals nazi-Duitsland kan je bij geschiedenis niet links laten liggen. En de mechanismen van haatspraak passen prima in de lessen godsdienst of zedenleer.”

“Al in de lagere school kunnen leerlingen kritisch met informatie leren omgaan. Een kind dat een spreekbeurt maakt over de mazelen, komt zeker twijfelachtige websites over gezondheid tegen. Voor je het weet, leest die leerling op een pagina van antivaxxers dat vaccineren zinloos is. Belangrijk dat jij je leerlingen door die informatiedoolhof loodst en hun radar aanscherpt. Dat kan met elke leerling.”

Vroeger haalde je voor je spreekbeurt een boek uit de bib. Nu land je met 1 klik in een mijnenveld aan info
Annelore Deprez
leraar (UGent en Arteveldehogeschool)

“Ik werkte mee aan de EduBox van de VRT rond fake news. Die richt zich op leerlingen secundair onderwijs. Onze ambitie was een pakket dat toegankelijk is voor leerlingen uit 1B en tegelijk ook aso-leerlingen van de tweede graad kan uitdagen. Veel differentiatie dus, met korte explainervideo’s én langere nieuwsartikels.”

“Leerlingen die snel de klik maken, kunnen zich verdiepen in de mechanismen van haatspraak, propaganda of complottheorieën. Voor leerlingen met een minder sterke achtergrond is dat geen must. Als jij je leerlingen zover krijgt dat ze niet elk misleidend bericht slikken, is dat heel wat. Wie weet zet je zelfs hun ouders aan het denken.”

Wordt kritisch omgaan met informatie een basiscompetentie?

Annelore Deprez: “Vroeger haalde je voor je spreekbeurt een boek uit de bib. Nu land je met 1 klik in een mijnenveld aan info, en voor je het weet lees je klinkklare nonsens. Facebook en andere Googles maken zich sterk dat ze met artificiële intelligentie foute berichtgeving in de toekomst meteen kunnen wegfilteren. Onmogelijk als je het mij vraagt, en er zit bovendien een geurtje aan. Wil je commerciële bedrijven de definitie van ‘juist’ en ‘fout’ in handen geven? Of wapen je mensen zodat ze die vraag zelf kunnen beantwoorden?”

“Bij belangrijke beslissingen zoeken we informatie voor we een knoop doorhakken. Consulteer ik mijn huisarts met dat kuchje of weet dokter Google het beter? Is de klimaatverandering een smoes van de overheid om me geld af te troggelen? Is de migratiecrisis in zijn eentje verantwoordelijk voor het gat in de begroting? Train jij vandaag de kritische blik van je leerlingen, dan nemen ze morgen hopelijk juiste beslissingen op basis van correcte info. Een grotere dienst kan je ze moeilijk bewijzen.”

Lesmateriaal

Nieuws in de klas Een week lang gratis kranten in je klas. Lesideeën, info over (nep)nieuws, filmpjes die vertellen hoe nieuws gemaakt wordt, steeds een actuele nieuwsquiz en meer.
EduBox nepnieuws De EDUbox maakt leerlingen uit het secundair onderwijs wegwijs in fake news. Je leerlingen kruipen in de huid van een “nepnieuwsdetectieve”. Stap voor stap ontmaskeren ze nepnieuws. VRT-journalisten leggen in video’s uit hoe ze op de redactie informatie en beeldmateriaal controleren.
Mediawijs biedt je een schat aan handig materiaal. Hoe ga je om met complottheorieën? Hoe doorprik je framing? Lesideeën én achtergrondinformatie waarmee je sterker staat om met dit thema in de klas aan de slag te gaan.
Klascement verzamelt lesmateriaal rond fake news. Voor elke leeftijd en onderwijsvorm. Op zoek naar meer? Laat je inspireren door de lesideeën van je collega’s.
Universiteit Den Haag biedt deze digitale toolkit over desinformatie aan voor jongeren tussen 12 en 15 jaar. In 5 kant-en-klare lessen leer je je leerlingen welke impact desinformatie heeft en hoe ze zichzelf ertegen kunnen weren. Makkelijk te downloaden en helemaal gratis.

Seppe Goossens