“Geslaagd inclusief onderwijs vraagt grote stappen”

Je bent directeur van het EASNIE. Wat is jullie rol?

“Als directeur leid ik een team van onderzoekers en andere medewerkers die zich inzetten voor het realiseren van inclusief onderwijs in Europa. Mijn collega’s en ik werken vooral samen met hoge ambtenaren, want we hebben langetermijndoelen voor ogen.”

“Het EASNIE verzamelt data, doet literatuurstudies en thematisch onderzoek, bijvoorbeeld naar het profiel van de inclusieve leraar. Op basis daarvan doen we beleidsadviezen. We analyseren en reviewen ook de wetgeving rond inclusief onderwijs in elk land.

“Indien een land dat wenst en financiert, doen we een uitgebreide audit. Met IJsland en Malta bekeken we samen waar ze staan op het vlak van inclusief onderwijs, en waar ze naartoe kunnen evolueren. En Polen, Tsjechië, Portugal, Griekenland en Cyprus betrokken het EASNIE zelfs bij het verbeteren van hun wetgeving rond inclusief onderwijs.”

“Want inclusief onderwijs is de marsrichting. Dat is zo afgesproken in verschillende internationale verdragen, zoals het VN-Verdrag inzake de rechten van personen met een handicap (artikel 24) en Sustainable Development Goal 4, waarvoor het EASNIE input leverde. Een van onze grootste mijlpalen zijn de European Council Recommandations. Alle EU-landen, inclusief Vlaanderen, spraken samen af: inclusief onderwijs is een topprioriteit, en met de hulp van het EASNIE gaan we dat waarmaken.”

Wat verstaan die internationale verdragen precies onder ‘inclusief onderwijs’?

“Ambitieus? Natuurlijk! Zoals alle mensenrechtenverdragen moet je dit zien als een streefdoel, een stip aan de horizon. Zoals we op termijn ook armoede uit de wereld willen helpen, of streven naar gendergelijkheid. Onrealistisch? Op sommige plekken staan ze er al heel dicht bij. In New Brunswick in Canada zijn er geen aparte scholen meer (Zero Project). Zelfs kinderen met een ernstige beperking krijgen er les in gewone scholen.”

“Maar ook dichter bij huis zetten landen stappen naar 1 inclusief onderwijssysteem. In Portugal stromen geen leerlingen meer in het buitengewoon onderwijs in. De generatie die er nu zit, maakt er wel haar schoolcarrière af. Tijdens die transitieperiode schakelen de scholen voor buitengewoon onderwijs zich om tot expertisecentra.”

Een toekomst zonder buitengewoon onderwijs? Dat kunnen we ons in Vlaanderen moeilijk voorstellen.

“Want dat hoge percentage valt deels te verklaren vanuit de wet van remmende voorsprong. Vlaanderen was, samen met een aantal andere landen, een van de eersten die rekening hield met speciale onderwijsbehoeften.”

“Al rond 1900 richtte Vlaanderen speciale scholen op om kinderen met een beperking kwalitatief onderwijs te geven. Zo bouwden jullie in de vorige eeuw een sterk gesegregeerd onderwijssysteem uit. Dat maakt het moeilijker om nu om te schakelen naar een inclusiever systeem op maat van de 21e eeuw.”

“Vergelijk het met de geschiedenis van lantaarnpalen. Het Verenigd Koninkrijk was het eerste land met straatverlichting op basis van gas, maar schakelde als een van de laatsten over op elektrische verlichting. Ze deden dat uiteindelijk wel, omdat het naar de toekomst toe duurzamer is. Hetzelfde geldt voor inclusief onderwijs.”

Inclusief onderwijs is wel een stevige uitdaging. Hoe vertaal je het ideaal naar de praktijk?

“In een onderwijssysteem dat erg homogeen is georganiseerd, krijgen die natuurlijke verschillen tussen leerlingen onvoldoende plaats. Wil je inclusief onderwijs haalbaar maken? Dan moet je afscheid nemen van organisatievormen die weinig ruimte laten voor diversiteit, zoals jaarklassen, zittenblijven en vroege selectie. Leerlingen van dezelfde leeftijd heterogeen groeperen werkt het best, daar is het EASNIE van overtuigd.”

“Dat kan en gebeurt al op schoolniveau. Bijvoorbeeld bij aanvankelijk lezen: in sommige scholen beginnen leerlingen daar op verschillende tijdstippen mee. Maar om inclusie echt te doen slagen, moet het hele onderwijssysteem veranderen. Zolang het buitengewoon onderwijs een ‘uitweg’ blijft, stimuleer je gewone scholen niet om écht in te spelen op diversiteit.”

“Als je vertrekt van het idee dat wie ‘anders’ is ook naar een andere school moet, kantelen de dominosteentjes al snel richting het buitengewoon onderwijs. Er ontstaan steeds meer nieuwe ‘labels’: in Nederland zaten ze op een bepaald moment aan 13 types buitengewoon onderwijs. Een aparte school voor elk labeltje, dat kan toch niet de bedoeling zijn?”

Maar al die ‘labels’ in 1 klas is ook niet gemakkelijk. Hoe speel je daar als leraar op in?

“Vermoedelijk heeft het merendeel van die 6% geen hele specifieke behoeften, maar gaat het eerder om achterstanden. En het onvermogen van gewone scholen om met die verschillen om te gaan. Uit het werk van het EASNIE blijkt steeds weer hetzelfde: wat werkt voor een leerling met een specifieke behoefte, werkt vaak voor de hele klas. Dan denk ik aan structuur, team-teaching, heterogeen groeperen en peer learning.”

“Heeft een leerling toch extra zorg nodig? Dan is het belangrijk dat je als leraar op tijd ingrijpt en een oplossing zoekt die dichtbij huis, kortdurend en flexibel is. Net zoals je bij gezondheidsklachten niet wacht tot iemand in het ziekenhuis belandt. Soms vraagt dat externe ondersteuning, maar het is wel belangrijk dat de klasleraar de regie en verantwoordelijkheid behoudt.”

Ik hoor ook veel verhalen van leerlingen die opfleuren in het buitengewoon onderwijs.

“Zo gooiden enkele secundaire scholen in Zweden het roer helemaal om en kozen voor een thuisgroepsysteem . Leerlingen blijven er in hetzelfde klaslokaal, dat ze decoreren met foto’s en posters. Ze hebben 3 à 4 leraren, die samen het hele curriculum geven. Elke leerling bepaalt zelf hoe laat hij komt en vertrekt (binnen bepaalde marges). De meesten arriveren al vroeg en blijven zo lang mogelijk, omdat ze het er zo fijn vinden.”

“Maar inclusie zit ook in kleine dingen. Toen ik zelf in de jaren 70 naar school ging, had ik een klasgenoot die altijd heel druk was en afwijkend gedrag vertoonde. Maar hij was ook een krak in wiskunde. Meester Bakker zette die jongen in zijn kracht. Liet hem moeilijke sommen oplossen aan het bord. Dat zorgde ervoor dat wij naar zijn talent keken en hem leerden waarderen, ondanks zijn beperkingen!”

“Een band met je leerlingen, een fijne groepsdynamiek: dat is óók inclusief onderwijs. Zeker kinderen met gedragsmoeilijkheden leren veel van hun ‘peers’. Het geeft hun houvast als de klas samen regels afspreekt en leerlingen elkaar corrigeren. Maar die peer learning is geen eenrichtingsverkeer. In een klas die de samenleving weerspiegelt, trainen álle kinderen hun sociale vaardigheden.”

Maar hoe zit het met de leerprestaties? Het Vlaams onderwijs behoort tot de wereldtop, maar de laatste jaren dalen de resultaten. Verlaagt inclusie de lat?

“Uit Europees onderzoek blijkt trouwens dat bij internationaal vergelijkende studies de steekproeven van de verschillende landen nogal variëren. Niet alle landen nemen het buitengewoon onderwijs mee in die prestatie-onderzoeken, waardoor een vertekende rangorde ontstaat. Landen met een erg gesegregeerd systeem en ‘high exclusion rates’, zouden weleens onterecht hoog kunnen scoren.” (Vlaanderen neemt wel een deel van het buitengewoon onderwijs mee, met name leerlingen met een licht mentale handicap, met ernstige leer- of gedragsproblemen of met autisme, nvdr)

“Maar de vraag die je stelt, hangt eigenlijk samen met een andere essentiële vraag. Wat voor soort maatschappij willen we, en hoe willen we daar naartoe? Moet onderwijs vooral gericht zijn op leerprestaties? Mij lijkt dat een erg beperkte opvatting. Hoe zit het met welbevinden, het gevoel ‘erbij’ te horen? Met zaken als tolerantie, burgerschap en democratisch denken?”

“Niet alle leerlingen krijgen thuis een brede kijk mee op andere culturen, sociaal-economische milieus, godsdienst, seksualiteit… In hun internetbubbel worden die eenzijdige denkbeelden nog eens versterkt. Is school dan niet de plek bij uitstek waar ze hun blik verruimen? Inclusief onderwijs gaat ook daarover. Als iedereen die ‘anders’ is naar een aparte school gaat, versmalt onze kijk op de wereld. En dat heeft ook economische gevolgen.”

“Het EASNIE deed een studie naar de link tussen inclusief onderwijs en sociale inclusie. Wat blijkt: inclusief onderwijs vergroot de kansen van leerlingen met specifieke behoeften om een wezenlijke maatschappelijke bijdrage te leveren. Ze zijn minder afhankelijk van uitkeringen en andere speciale regelingen. Op de lange termijn komt dat de economie ten goede.”

Zo’n systeemverandering vraagt toch ook enorme investeringen? Vlaanderen spendeert nu al een kwart van alle overheidsuitgaven aan onderwijs.

“Volgens mij gaat het niet om extra financiële middelen, maar om het verplaatsen van middelen. In Engeland zijn er voorbeelden van gewone en buitengewone scholen die fuseerden zonder extra kosten. Ze gebruikten de middelen die beschikbaar zijn voor leerlingen met specifieke onderwijsbehoeften om 1 inclusief onderwijssysteem te realiseren.”

“Afhankelijk van hoe je de onderwijsbudgetten herverdeelt, kan er in eerste instantie sprake zijn van tijdelijke dubbel-financiering. Maar dat moet je zien als een langetermijninvestering, die je later terugverdient.”