Zo wordt je diverse klas een krachtige taalleeromgeving

*Dit artikel werd gemaakt in de coronatijd. Het kan daarom beelden met mondmasker of maatregelen bevatten die vandaag niet meer van toepassing zijn.

Om te kunnen leren op school heb je taal nodig. Maar het is precies die taal die we ook moeten leren op school. Moeilijk?

“We moeten dus goed nadenken hoe alle kinderen, ook wie thuis een andere taal spreekt en Nederlandstalige kinderen met een lage sociaaleconomische status, zo veel mogelijk kansen krijgen om maximaal tot taal leren te komen.”

“En dat is haalbaar. Juf Femke zet in haar diverse klas in op warme relaties en een sterk teamgevoel. Tegelijk daagt ze haar kinderen ook stevig uit met betekenisvolle taaltaken en sterke interactie. Het is precies deze combinatie die zorgt voor grote taalleerkansen voor alle leerlingen in haar klas.”

Hoe leren kinderen taal?

“Misschien hebben we dus geen aangeboren taalvermogen, maar wel een instinct om relaties aan te gaan met mensen van betekenis om ons heen. Ingebouwde sociale drijfveren die ons doen verbinden met anderen, en taal is daarvoor een verrekt handig middel.”

“Dat ‘interactieve instinct’ hebben we aan den lijve ondervonden tijdens de eerste coronalockdown: je wilde supergraag écht contact maken met mensen, maar dat mocht niet. En je voelde: wij zijn niet gemaakt om de hele tijd in ons kot te blijven.”

“We hebben dus een sociaal brein. Onze taalmotor slaat aan als we relaties en verbindingen kunnen leggen, als we voelen dat het goed gedijen is in de taalgroep waarin we ons bevinden. Sociale relaties werken zo als geleiders voor taalverwerving.”

“Een Gentse leerling uit het zesde leerjaar vertelde me onlangs: ‘Als ik van een kamp terugkom dan praat ik zoals de meeste kinderen daar. Dus als daar veel West-Vlamingen zijn, dan praat ik zoals hen, terwijl ik helemaal geen West-Vlaming ben’. Taal is dus een vriendelijk virus. Het werkt besmettelijk.”

Hoe kunnen we dat ‘vriendelijke virus’ in de klas stimuleren?

“Onderzoekers aan het Centrum voor Taal en Onderwijs (KU Leuven) ontwikkelden een heel inzichtelijk model: de 3 cirkels voor een krachtige taalleeromgeving op school. De baseline is: kinderen leren taal door in een emotioneel veilig klimaat met betekenisvolle taken aan de slag te gaan en daarbij ondersteund te worden in sterke interactie.”

“Uit mijn doctoraat blijkt onder andere dat denk-ontwikkelende interactie taalvaardigheid verhoogt én bijdraagt aan een positief zelfbeeld van kinderen.”

© Tine Schoemaker

De taalverwervingsmotoren slaan dus al aan als de leraar zorgt voor een emotioneel veilig klimaat in zijn klas?

“Neem een les begrijpend lezen. Als je door een tekst te lezen te weten kan komen wie er heeft ingebroken bij Grootmoeder Varken, als je dus in de huid van een detective kan kruipen, dan is dat betekenisvoller én motiverender dan teksten lezen om daarna invulvragen op te lossen.”

“In de klas van juf Femke lezen de kinderen om yogaoefeningen voor de turnleraar te testen (die ze dan ook echt uitvoeren). Juf Femke toont daarbij veel geloof in het leerpotentieel van de kinderen. Ze krijgen ook veel autonomie. Zij beslissen mee over het dagverloop en discussiëren over de vraag wat het best werkt om Umut, een leerling die zich moe voelt, zich weer fris te doen voelen. Een ideaal moment om daarna een tekst over vermoeidheid te lezen, bijvoorbeeld, en 3 gouden tips te zoeken.”

En wat betekent een ‘emotioneel veilig klimaat’ voor anderstaligen?

“Tijdens een groepsgesprek vraagt juf Femke wie thuis in bed mag eten en of dat een goed idee is. Alle leerlingen brengen ideeën in behalve … Arif, een anderstalige nieuwkomer. Hij zwijgt.”

“‘Wil je dat graag in het Turks vertellen?’, vraagt juf Femke. ‘Doe maar’. Een klasgenootje vertaalt: ‘Als je in bed eet, komen de geesten en spoken de kruimels opeten.’ Supereng dus, dat doe je maar beter niet. Dat vindt de klas wel een spannende gedachte.”

“Arif voelt zich in dit gesprek erkend, neemt deel aan het groepsgesprek en merkt: ‘ik tel mee’. Op zo’n moment geeft de leraar de boodschap dat de thuistaal er mag zijn, dat hij zijn anders-zijn niet hoeft thuis te laten omdat hij op school is.”

In zo’n klimaat heb je ook betekenisvolle taken nodig. Wat bedoel je daarmee?

“Betekenisvolle taken zijn lesactiviteiten die voor kinderen relevant zijn en die naar een uitkomst, een oplossing, een eindresultaat werken. Motivationele doelgerichtheid is een belangrijk kenmerk van een betekenisvolle taak. Het geeft een antwoord op de vraag: wat drijft de kinderen om ermee aan de slag te gaan?”

In dat leerproces is de interactie met de leraar en de klasgenoten belangrijk. Wat werkt?

“Bij actief-productieve gesprekken stelt de leraar veel open vragen, vaak denk- en opinievragen: ‘Wat denk jij dat eerst was: de kip of het ei?’ Het gesprek kan alle kanten op. Er is veel ruimte voor dialoog, voor eigen inbreng. Kinderen krijgen de expertrol en pluizen vragen uit waar de leraar zelf het antwoord ook niet altijd op weet. Ze zijn meedenkers, speurneuzen, ontrafelaars.”

“In non-productieve interactie daarentegen stellen leraren vaak gesloten vragen waarop ze al lang het antwoord weten: ‘Hoeveel kippen zitten er op stok?’. De leerling is dan een ‘antwoordgever’. Dat soort gesprekken draagt minder bij aan taalverwerving.”

“Kinderen die vaak aan actief-productieve gesprekken deelnemen, hebben bovendien meer kans om een positief zelfbeeld te ontwikkelen, van iemand die ertoe doet, een volwaardige participant aan het klasleven.”

“Vind je het moeilijk om tijd te vinden voor zulke gesprekken? Een van de meest actief-productieve leraren uit mijn onderzoek plant regelmatig ongeplande momenten. Momenten waarop er van alles uit de kinderen kan komen. Plan het ongeplande dus.“

© Tine Schoemaker

Kinderen leren ook uit de fouten die ze maken, als je hen verbetert. Hoe geef je feedback in zo’n leerklimaat?

“Bij schrijfonderwijs adviseer ik vooral om feedback op taal uit te stellen en eerst de ideeën en inhoud te laten komen. Zo houd je de context voor kinderen motiverend. Juf Femke bekijkt samen met de kinderen wat ze geschreven hebben, hun eerste versies van de uitnodigingen. Ze bekijkt die inhoudelijk: ‘Klopt het? Hebben we alles verteld? Mooi werk! Morgen bekijken we of we een aantal zinnen nog beter kunnen formuleren.’”

“Femke geeft feedback op een tekst die ze echt zullen versturen: de uitnodiging voor het schoolfeest. Een echt publiek werkt motiverend om het beter te doen. Feedforward stuwt het leerproces vooruit: ‘Dit is sterk. Dit kan je nog beter doen. Als je hier en hier aan werkt, zullen de mensen graag naar ons feest komen.”

“Ook hier blijft de relatie tellen. De leraar is een tijdelijke veilige ‘hechtingsfiguur’. Feedforward vanuit een veilige haven stimuleert. Want de leerlingen weten dat de leraar hen graag ziet.”

Kinderen leren niet enkel in de klas, jij stelt dat leraren en scholen het best ook investeren in het sociale kapitaal van kinderen. Wat bedoel je?

“Uit recent onderzoek blijkt dat sociaal kapitaal 3 tot 5 keer meer impact heeft op taal- en wiskunderesultaten dan financieel kapitaal. Inzetten op vertrouwensrelaties tussen leraren, kinderen, ouders, school en organisaties rond de school rendeert dus.”

“Kleine, informele ontmoetingen tussen school en ouders zijn een sterke hefboom. Op de school van juf Femke zetten de leraren in op huisbezoeken (of stoepbezoeken). De deur van de school staat ook altijd open. Je ziet de directeur letterlijk zitten zodra je de school binnenkomt.”

Carolien Frijns was 7 jaar onderzoeker aan het Centrum voor Taal en Onderwijs (KU Leuven) en promoveerde op onderzoek naar taalverwerving bij anderstalige kinderen. Nu is ze lerarenopleider en onderzoeker aan Arteveldehogeschool. Haar inzichten vind je in het boek ‘De vliegtuigklas. Naar sterk taalonderwijs op de basisschool’ (Pelckmans Pro).

Deze tekst kwam tot stand binnen het project ‘Kleine Kinderen Grote Kansen’, waarbij alle lerarenopleidingen kleuteronderwijs en lager onderwijs betrokken zijn. Het project wil kinderarmoede en sociale ongelijkheid in de klas in Vlaanderen doorbreken, en voor alle kinderen grote kansen realiseren.Meer info op www.grotekansen.be