“Kritisch denken: een krachtig medicijn tegen onzin”

© Illias Teirlinck

“20 tot 40% van de volwassenen gelooft minstens 1 complottheorie. De meerderheid daarvan slikt een verzonnen, maar best geloofwaardig gerucht. Een kleine minderheid gaat mee in absolute onzin. Lang niet alleen die eenzame, verwarde oom is dus vatbaar voor dubieuze dingen”, vertelt Brecht Decoene, leraar zedenleer en complotonderzoeker. “Maar ook: 50% van de jongeren zit ergens op die lijn.”

“Heftige, emotionele gebeurtenissen zoals oorlogen en corona wakkeren complotdenken aan. Als je geen grip hebt op je leven, gaan complottheorieën erin als zoete broodjes. Ze doen niet aan nuance, maar vingerwijzen 1 zondebok. Heerlijk helder voor tieners die botsen tegen autoriteit en trappelen om de teugels over hun leven over te nemen van volwassenen.”

Dat complotdenken is een uitwas van de toenemende stroom aan desinformatie. In deze post-truth maatschappij gedijen (on)bewust misleidende berichten, alternatieve feiten en nepnieuws. Aangevuurd door sociale media die volgers inpakken met eigen waarheden en meningen. Maar waar jongeren tegelijkertijd slechts 1 klik verwijderd zijn van tegengeluiden. Leerlingen wapenen tegen desinformatie is werk van elke dag, stellen leraar Brecht Decoene, onderzoeker An Verburgh en expert mediawijsheid Bert Pieters.

Complotdenkers: eigen gelijk is hardnekkig

Wat doet Brecht Decoene als een leerling gif in de vaccins vermoedt of de hand van grote bouwondernemers achter grote bosbranden ziet? “Dan vertel ik dat giftigheid in de dosis zit. Je kan zelfs een watervergiftiging oplopen als je overdrijft. En ik voeg eraan toe dat het goed is om machthebbers en dominante denkkaders te wantrouwen. Als bouwondernemers resorts planten na de bosbranden, halen ze voordeel uit het vuur. Goed dat je kritisch controleert of ze de aanstekers zijn. Maar je toevlucht nemen tot complottheorieën leidt tot onterechte beschuldigingen.”

“Het is nooit makkelijk om je eigen standpunten in vraag te stellen. En al helemaal niet voor complotdenkers. Die hebben een stabiele verdedigingsmuur opgetrokken. De kans dat je wetenschappelijke verweer tussen de voegen dringt, is klein. In het vuur van een klasgesprek voelt dat ellendig. Maar je argumenten mikken vooral op de klasgenoten die nog niet in een tunnelvisie zitten.”

“Idealiter zet je de socratische methode in. Jij stelt vragen, neemt de klas mee en modereert. Je werkt naar gedeelde grond. Prima techniek, maar als je hem niet in vingers hebt, kan het fout gaan. Dan riskeer je diepe loopgraven en toxisch wij-zijdenken. Eerlijk: aartsmoeilijk vind ik dat. Wat ook helpt: leerlingen alle kenmerken geven van een complottheorie en er dan eentje laten opstellen. Dat werkt als een mild antigif tegen complotdenken, stelt onderzoek.”

Kritisch denken in alle vakken

Leerlingen oefenen in kritisch denken is hét preventieve medicijn tegen desinformatie, stelt Brecht Decoene. Daarvoor bouwt hij eerst aan een veilige klassfeer. Daarna neemt hij zijn leerlingen mee ‘achter de leerstof’. “Je kan de klas zien als een restaurant: daar presenteren we als leraar de leerstof mooi op een bord, klaar om zonder nadenken te verorberen. Maar je moet leerlingen ook rondleiden in de keuken: daar ontdekken ze hoe de kennis tot stand kwam.”

“Een voorbeeld: de aardkern is vloeibaar en loeiheet. Je kan dat presenteren als een droog feit. Maar dan negeer je de kritische vraag: hoe weten we dat? Vertel daarom dat onderzoekers trillingen met verschillende frequenties door de aardlagen joegen om info over de aardkern te verzamelen. Dat andere onderzoeken tot hetzelfde resultaat kwamen, wat de bewijskracht verhoogt. Kost dat tijd? Ja. Maar je leerstof beklijft én je werkt aan een belangrijke attitude. Dat kan in alle vakken. En zeker ook bij gevoelige thema’s: hoe weten we zeker dat Hitler zelfmoord pleegde, dat het nazisme ruim 5 miljoen Joodse slachtoffers maakte?”

“Kritisch denken is geen synoniem voor dwarsdenken”

An Verburgh – Onderzoeker UCLL

“Wetenschap botst bovendien soms met onze intuïtie. Dan is het extra belangrijk om het onderzoek dat tot die resultaten leidt, te ontsluiten. Staat de aarde stil of bewegen we aan een duizelingwekkende snelheid? Vallen zware voorwerpen sneller dan lichte? Een leerling poneerde: ‘Als iemand in mijn rug staart, voel ik dat!’ Dat kan je in de klas testen: een klein experiment dat je filmt met een smartphone.”

“Doorgaans scoren leerlingen niet significant beter dan bij een blinde gok. Door die ervaring weten ze: zomaar je intuïtie volgen is een gebrekkige vuistregel. Je moet een hypothese uitgebreid testen tot je een consensus bereikt. En blijven openstaan voor voortschrijdend inzicht. Dat is geen teken van zwakte. Zo werkt wetenschap: twijfel is een motor naar meer kennis. Als we die niet toelaten was de aarde nog altijd plat.”

Leerlingen kopiëren je aanpak niet zomaar

Geen enkele leraar betwist het belang van kritisch denken, stelde An Verburgh vast in onderzoeken aan Education & Development UCLL. Om het leerlingen aan te leren, leven leraren kritisch denken voor. “Waardevol, maar dat volstaat niet. De meeste leerlingen slagen er niet in om systematiek te zien in hoe een leraar werkt of denkt. De kans dat ze zelf bronnen of argumenten wegen omdat jij dat doet, is klein.”

“Om leerlingen te trainen moet je als leraar je eigen denkproces keer op keer blootleggen. Expliciet aangeven: hier staat mijn onderzoeksvraag, daar analyseer ik gegevens, dat zijn argumenten en tegenargumenten. Alleen zo wordt kritisch denken een dispositie, een attitude die ze levenslang inzetten. Je kan leerlingen leren om even te pauzeren, om uitspraken niet zomaar voor waar te nemen. Dat vraagt wel een klas waar vragen en bedenkingen welkom zijn: ‘Tiens, dat is raar. Dat had ik niet gedacht’ of ‘Wacht eens, wat die influencer zegt, klopt dat wel?’”

Redeneerschema’s en Karrewiet

“Kansen genoeg om al in het basisonderwijs te bouwen aan zo’n onderzoekende houding. Filosofie-uurtjes prikkelen de verwondering van je leerlingen. En in actuarondes leren ze vragen stellen en doordenken over thema’s uit hun leefwereld. Leraren grijpen daarvoor vaak naar Karrewiet. Het jeugdjournaal biedt een mooie filter op informatie. Anders dan sociale media brengt het nuance. En heb je even geen tijd om in te gaan op vragen van je leerlingen? Doop een stukje muur om tot verwonderkabinet en hang daar de vragen uit. Pik er later af en toe eentje uit.”

“Sluit je de klasdeur voor sociale media, dan ontken je de leefwereld van je leerlingen”

Bert Pieters – Expert Mediawijs

“Wat nog helpt: je leerlingen redeneerschema’s en argumenteerkaarten meegeven. Als hulpmiddelen, niet als wetten. Want daar speelt de eeuwige catch 22: hoe kritisch ben je als je modellen te slaafs volgt? En trap niet in die andere valkuil: kritisch denken is geen synoniem voor dwarsdenken. 6 perverse kantjes van Trump opsommen, kan iedereen. Je moet je ook durven afvragen: wat doet hij wel goed? Zelfs al moet je diep graven.”

Tijd voor meer mediawijsheid

Terug naar de vaststelling dat sociale media een belangrijke rol spelen in de verspreiding van nepnieuws. Hebben leerlingen nood aan een grotere dosis mediawijsheid? “Ja”, zegt Bert Pieters van Mediawijs. Hij vraagt om sociale media als TikTok of YouTube daarbij niet te verketteren.

“Als je je klasdeur alleen openstelt voor kwaliteitskranten en -televisie, ontken je de leefwereld van jongeren. Zij zoeken op sociale media entertainment en groepsgevoel, maar vinden er ook nieuws. Rellen in de hoofdstad? Die zien ze eerst op TikTok, niet in een genuanceerd krantenartikel. Online vinden ze een eerste haakje aan de actualiteit, soms zelfs meerdere. Een mooi startpunt voor leraren om hun blik wijder te trekken.”

“Daarom kan je ze beter tijdig bewust maken van listige algoritmes en echokamers waarin gelijkgestemden elkaar overspoelen met verhalen en likes. Automatisch krijgen leerlingen dan het gevoel: iedereen denkt zoals ik. Maar dat klopt niet. Sociale media willen je gewoon zo lang mogelijk op hun platform houden en geld verdienen. Ze geven je meer van hetzelfde omdat ze weten dat je brein liever bevestiging slikt dan tegenargumenten. Alleen riskeer je daardoor dieper het konijnenhol in te stappen.”

Complottheorieën zijn moderne mythes

Een paar cijfers. Jongeren zien best veel nieuws passeren via hun sociale media, maar 20 % van hen is vaak verward over de kwaliteit van nieuws (Apestaartjaren, 2022). Onderzoek van de Arteveldehogeschool leert dan weer dat zowel jongeren als ouders er nauwelijks in slagen om nepnieuws te doorprikken.

Hun vragen reserveren ze voor vrienden en ouders. Leraren scoren niet beter dan grootouders: “Misschien grijpen leraren te snel naar rationele logica”, denkt Bert Pieters. “Ze presenteren feitenchecks, maar ontwijken de frustratie en angst die onder een uitspraak zit. Een leerling post niet zomaar een meme met 5G als boosdoener voor corona. Vreest zo’n tiener dat technologie alles overneemt of rijdt de digitale trein te snel? Breng die emoties naar boven. Vraag: ‘Wat doet dat beeld met je?’ Als je kaatst: ‘Hoe kan je in die zever geloven’, dan blaas je de band met je leerlingen op en kloppen ze niet meer bij jou aan met vragen en twijfels.”

“Tot slot moeten we leerlingen duidelijk maken dat manipulatie een onderdeel van elke communicatie is. Ook jij bewerkt je lesmateriaal: je selecteert en legt accenten. Net als je leerlingen: met de juiste foto op Instagram framen ze een fuif feilloos als oersaai of het beste feestje ooit.”

“Manipulatie wordt pas gevaarlijk als je kwaadwillig gevaarlijke ideeën opdringt. Via pakweg TikTok kan dat perfect. Influencers pushen er subtiel korte, emotionele boodschappen. Je kan erop reageren, maar je moet extra klikken om die tegenreacties te lezen. Bijna niemand doet dat. Als je dan 30 video’s ziet met dezelfde samenzweringstheorie, ga je zelf ook twijfelen. Zeker als je geen andere bronnen checkt.”

Kerven in hersenpannen

Er is nog deze geruststelling. “Ouder worden doet je kritischer kijken naar complottheorieën”, zegt Brecht Decoene. “Het is voor een tiener heerlijk rebels om de underdog te koesteren. Als jonge grunge-fan bekeek ik een documentaire die betoogde dat de vrouw van Nirvana-zanger Kurt Cobain de moord op haar man bestelde. Die hypothese drong mijn brein binnen. Later ontwikkelde ik aan de universiteit een onzin-detector en besefte ik dat veel complotten een hoog James Bond-gehalte hebben.”

“Onderwijs heeft zeker diezelfde kracht. Al wordt je harde werk vaak pas later zichtbaar. Tegen juni je klas 16-jarigen kritisch klaar krijgen? Vergeet het. Soms lijkt het alsof ze geen stap vooruit zetten. Tot zelfs mijn meest tegendraadse leerlingen op een reünie bekennen: ‘Mijnheer, we hebben veel gehad aan je aanpak.’”

“Een leraar trekt met een mes groeven in hout. De eerste snee schampt het hout, pas na 2, 3 of 10 keer zie je resultaat. Onderschat dus nooit je impact. Leraren scoren internationaal nog altijd hoog op de lijst met beroepen waarop mensen vertrouwen. Lijken je pogingen om leerlingen kritisch te laten denken af te ketsen? Als iemand ze later herhaalt, dringt die belangrijke attitude mede dankzij jou diep in de hersenpan.”