Waarom toekomstdenken met je leerlingen net nu belangrijk is

Maya Van Leemput: “Mensen gaan soms makkelijk voor negatieve toekomstbeelden omdat die simpel zijn. Als het klimaat niet meer te redden valt, hoef je niet over oplossingen na te denken. Zoeken wat je wél wil, is een grotere uitdaging. Als je samen met je leerlingen alternatieve toekomstmogelijkheden naast elkaar legt en erover uitwisselt, creëer je perspectief. En je helpt leerlingen stilstaan bij hun eigen houding over wat er kan aankomen.” 

“Tijdens corona stonden we onder druk van de complexiteit van de pandemie. Mensen voelden zich onzeker en onveilig en tegelijk vonden sommigen het moeilijk om de maatregelen te volgen. Misschien zaten je leerlingen platgeslagen in de les, hadden ze het idee dat corona nooit meer voorbij zou gaan. Of klampten ze zich helemaal vast aan de meest hoopvolle toekomstbeelden over het rijk der vrijheid. Terwijl het nooit zo zwart-wit is. Beide scenario’s zijn mogelijk, en nog enkele daartussen. Hoe we daarmee omgaan, ligt voor een stuk bij ons.” 

“Als je leerlingen vastzitten in negatieve toekomstbeelden, kan je dat patroon doorbreken met de ‘Polak game’. Je trekt een krijtlijn op de vloer. Leerlingen zetten 1 of 2 stappen vooruit als ze denken dat de toekomst beter wordt. Een stap naar achteren als ze het somber inzien. Een stap of 2 naar links als ze denken dat de overheid vooral moet ingrijpen, en naar rechts als ze geloven dat ze zelf iets kunnen doen. Meestal staan leerlingen heel verspreid. Leerlingen uit elk kwadrant laat je uitwisselen of elkaar overtuigen.”

Maya Van Leemput: “Uiteindelijk willen ze het liefst in het midden staan, want dingen worden zowel beter als slechter. Op sommige dingen heb je impact, op andere niet. Soms is je omgeving doorslaggevend voor je lot, soms duw en trek je zelf het verschil in je leven. Als je dat beseft, kan je beslissen met welke dingen je bezig wil zijn.” 

“Laat hen eens nadenken: is het nu toffer dan 2 jaar geleden? Sommige kinderen zeggen misschien nee, omdat er thuis iets gebeurde wat voor hen belangrijker is dan corona of het geweld in Oekraïne. Of omdat ze meer bezorgd zijn over slechte examens dan over ziek worden. Zo beseffen ze dat niet 1 gebeurtenis hun toekomst bepaalt. En gebeurtenissen die nu heel belangrijk zijn, hebben misschien maar een beperkte invloed op de lange termijn. Dat biedt perspectief.”

Maya Van Leemput: “Kinderen fantaseren al op jonge leeftijd. Maar toekomstdenken gaat niet alleen over persoonlijke dromen zoals ‘ik wil later astronaut worden’. Het is niet voorspellen, maar net beseffen dat we niet weten wat morgen of volgend jaar brengt. Moeilijk voor kinderen onder de 12 jaar: zij kunnen zich het verstrijken van de tijd moeilijk voorstellen. Een filosofische vraag als ‘hoe ziet de wereld er over 50 jaar uit’ is voor hen onbevattelijk.”

“Met eenvoudige werkvormen laat je hen concreet nadenken. Lopen ze bijvoorbeeld vast in discussies over de pandemie, gooi dan eens kop of munt. ‘Vaccin’ of ‘geen vaccin’, ‘het virus laten woeden’ of ‘maatregelen respecteren’. Hoe de munt ook valt, je zal altijd ‘oh’s’ en ‘ah’s’ horen. Leerlingen die opgelucht zijn terwijl anderen hun ontgoocheling niet kunnen verbergen. Dankzij die oefening ontdekken leerlingen beter wat ze precies willen. Ze voelen dat ze liever zelf keuzes maken dan dat de munt beslist. Laat hen stilstaan bij de gevolgen van hun keuze. Een kind zegt misschien: ‘Ik laat me vaccineren want ik wil op bezoek bij oma.’ Een ander verwoordt het op deze manier: ‘Ik wil niet dat oma ziek wordt.’”

Maya Van Leemput: “De Polak Game of kop-of-munt doe ik ook met mijn hogeschoolstudenten. Maar met leerlingen secundair kan je ook toekomstscenario’s en hun gevolgen visualiseren op een toekomstwiel (futures wheel). Stel de vragen: ‘Wat gebeurt er vandaag? Wat gebeurt er over 3 maanden? Wat zullen daar de gevolgen van zijn?’ Die gevolgen teken je in minstens 3 lagen uit: als A, dan B. Als B, dan C.”

Maya Van Leemput:  “Nee, het interessante is net dat de gevolgen op de buitenschil van het toekomstwiel nooit samen voorkomen. Neem nu het vertrekpunt ‘corona laait weer op’. De gevolgen ‘verplegers worden meer gerespecteerd’ en ‘verplegers storten in van de vermoeidheid’ zijn allebei aannemelijk. Wat het wordt, hangt af van de keuzes die we onderweg maken. Dat laten zien, is nuttig. Als westerlingen denken we vaak dat wat logisch bedacht is, altijd klopt. Terwijl veel afhangt van je acties.” 

“Als je verschillende groepjes na de brainstorm onderling laat uitwisselen, zullen ze merken dat elk scenario positieve en negatieve kanten heeft. Als de epidemie nog jaren duurt, vinden we uiteindelijk misschien zelfs een vaccin tegen een eenvoudige verkoudheid. Als de oorlog in Oekraïne zo verder gaat, dan gaat het vredelievende idee van Europa en de pacifistische houding die daarbij hoort misschien verloren.”

“We zitten niet op één pad naar één soort toekomst. Ook wat klimaat betreft: sommige regels of systemen zullen misschien instorten en tegelijk kan er een ander soort economische groei ontstaan. Een best of worst case scenario bestaat niet. Je moet op zoek naar het goede in elk scenario. Op basis daarvan kan je betere eigen keuzes maken of perspectief vinden in elke situatie.”