Hoe je als omstaander reageert op racisme of discriminatie

“Denk je omstaander (getuige of toeschouwer) te zijn van een ongewenste situatie? Kijk naar de lichaamstaal van de leerling of collega die het negatieve gedrag ervaart. Soms stopt het mikpunt (het ‘slachtoffer’) de eigen emoties bewust weg of lacht die zelf ook mee. Zoek oogcontact met het mikpunt en kijk naar de omstaanders. Merk je ook bij hen verontwaardiging? Zo weet je zeker dat de situatie ongewenst is.”

“Reageren doe je het best in het moment zelf. Want hoe langer niemand reageert, hoe groter de kans dat iedereen gaat denken dat de situatie toch oké is. Uit onderzoek weten we ook dat hoe groter de groep, hoe moeilijker het is om te reageren, en de kans dus kleiner is dat íemand reageert.”

“Gedachten als ‘de ander komt wel tussen’ of ‘die persoon lijkt beter geschikt’ zijn niet onlogisch. Want de impact van anderen overschat je, je eigen impact onderschat je. Ook door ongeloof en een oncomfortabel of onveilig gevoel lukt reageren niet altijd. Maar weet dat omstaanders jouw reactie – via oogcontact of mondeling – vaak zullen ondersteunen en versterken.”

“Lukte een reactie niet? Reflecteer dan even over hoe het anders kon. De pleger (de persoon die ongewenst gedrag stelt) kan je ook achteraf laten weten dat je niet akkoord gaat: ‘Je mag denken wat je wil, maar jouw reactie kwetst en hoort niet thuis bij ons op school.’ Vertel het mikpunt dat de reactie ook jou getroffen heeft en dat je hoopt die nooit meer te zien of horen.” 

Als leraar

“Vanuit je rol als leraar is onmiddellijk en kalm reageren op harde uitspraken van leerlingen essentieel. Zo geef je niet alleen de pleger een signaal, je geeft ook je leerlingen handvaten hoe zij op elkaar kunnen reageren. Hoe je als omstaander bij leerlingen kan reageren:

• Toon zichtbaar je verontwaardiging: door niet mee te lachen, een afkeurende blik te werpen …  
• Wanneer de situatie onveilig lijkt, kan je dicht(er) bij het mikpunt gaan staan. Ook door letterlijk plaats te nemen tussen het mikpunt en de pleger, kan je de situatie vaak spontaan afblokken.  
• Je kan het mikpunt ook een veilige exit aanbieden: ‘Zullen we even naar de ontspanningsruimte gaan?’  
• Vraag het mikpunt of jij iets voor hen kan betekenen.  
• Spreek de pleger aan, stel grenzen en maak de leerling duidelijk dat je het gedrag of de reactie niet tolereert op school: ‘Wat je zegt, is niet oké, gaat te ver en staan we niet toe op deze school.’ 
• Vraag de pleger om zich in te leven: ‘Hoe zou jij je voelen als iemand dat tegen jou zegt?’ 
• Stel een open vraag als reactie: ‘Ik begrijp de grap niet, wat bedoel je precies?’  
• Zet humor in: ‘Vind je roze dan geen echte kleur misschien?’ of ‘Denk jij dat het lichaam van een jongen met een rok plots verandert?’ 
• Neem zelf nooit stappen om de situatie te filmen. GDPR-gewijs mag dat niet. Werd de situatie toch gefilmd? Check in dat geval altijd bij het mikpunt of het oké is om de opname te gebruiken als bewijsmateriaal. 
• Raakt de reactie jou te erg? Neem dan letterlijk afstand en haal er de klasleraar, leerlingenbegeleider, directeur … bij.
• Reageert een leerling als eerste omstaander op de pleger? Erken en prijs de leerling die dat ongewenst gedrag aankaart. Check achteraf bij die leerling hoe het gaat. Maak duidelijk dat je diens actie waardeert. 
• Zijn ook andere leerlingen ontdaan en willen ze reageren? Treed op als bemiddelaar. Stuur het gesprek met ‘hoe voelt dat voor jou’, ‘waarom vind jij dat deze reactie niet thuishoort in de klas’ …” 

Als collega

“Bij een ongepaste reactie van een collega is reageren vaak moeilijk door een gewrongen, oncomfortabel of onveilig gevoel. Je wil ook jullie relatie niet schaden. Hoe het jou toch lukt om als omstaander te reageren op een ongewenste reactie van een collega?  

• Herhaal diens woorden correct. Wanneer je ‘gehandicapte’ of het ‘N-woord’ hoort, reageer je: ‘Je bedoelt dat meisje met haar rolstoel of die zwarte buschauffeur?’ 
• Haal er cijfers bij. Bijvoorbeeld: “Ongeveer een kwart (27,5 %) van de LGBTQIA+-leerlingen vermijdt school omdat ze zich er niet veilig voelen.’ Of ‘1 op de 4 leerlingen groeit op tussen gescheiden ouders?’ Ik vind niet dat we dat cijfer kunnen ontkennen. 
• Verleg de focus: een pauze nemen tijdens de vergadering, vragen hoe laat het is, een nieuw agendapunt starten … Afleiden kan ook de ketting van escalatie doorbreken.  
• Deel een gevoel: ‘Dat kwetst ook mij als je zoiets zegt of doet.’ 
• Moeilijk om zelf te reageren? Aanwezig blijven is ook een reactie. Door even te hoesten of met je stoel te schuiven toon je het mikpunt dat die er niet alleen voor staat.  
• Creëer een ‘vluchtroute’ voor de pleger. Bij het horen van ‘Ik ben geen racist, maar …’ wil je een signaal uitsturen, maar ook de relatie niet schaden. Reageer met ‘Jij zegt dat nu wel om te lachen, maar ik ken iemand die dat echt meent!’ Zo maak je subtiel duidelijk dat zo’n reactie niet thuishoort op school.  
• Geef grenzen aan. Wanneer je collega benadrukt dat die zijn mening mag uiten, kan je zeggen: ‘Je mag inderdaad denken wat je wil, maar ik stel voor dat we deze reactie niet toestaan op onze school.’ 
• Betrek er anderen bij: ‘Oké als we de directeur, zorgcoördinator, preventieadviseur … erbij halen?’ Zo geef je het signaal dat niemand op school dit tolereert. Denk ook na hoe jullie samen een positieve impact kunnen hebben op de sfeer in de klas en op school.” 

Deze tips zijn gebaseerd op de Omstaanderstraining die onder andere Ann Labeeuw organiseert voor Agentschap Integratie en Inburgering. Ook het Hannah Arendt Instituut organiseert deze Train-de-trainer-reeks. Beide baseren zich op het 5A-model:  Aanspreken, Afleiden, Anderen betrekken, Archiveren en Aanwezig blijven.